خواهشمندیم برای پیشرفت سایت حمایت مالی کنید.
اقتصاد ۲۴:
اقتصاد۲۴- مس از جمله فلز‌هایی است که نقش چشمگیری در شکل‌گیری تمدن بشری داشته و رد پای آن در کهن‌ترین آثار تاریخی جهان دیده می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد که ایرانیان از نخستین مردمانی بودند که توانستند این فلز را استخراج، ذوب و در صنایع گوناگون به کار گیرند؛ موضوعی که بعد‌ها به پیدایش عصر برنز و تحول بزرگ در ابزارسازی انجامید.
پیشتازی ایران در شناخت و ذوب فلز مس
بر اساس یافته‌های باستان‌شناسان، قدیمی‌ترین آثار به‌جا‌مانده از استخراج و ذوب مس در ایران به هزاره پنجم قبل از میلاد بازمی‌گردد. در مناطقی، چون ایلام، لرستان، خراسان و کرمان، نشانه‌هایی از صنعت مس دیده شده که قدمت آن به بیش از شش هزار سال می‌رسد.
در تپه سیلک کاشان، دکتر گیرشمن فرانسوی در حفاری‌های خود ابزارآلات مسی متعددی کشف کرد که از نظر تاریخی حتی از آثار تل ابلیس کرمان قدیمی‌تر بودند. همچنین در سمنان و حوالی انارک اصفهان، آثاری از کانسار‌های کهن مس به‌دست آمده که نشان از استخراج منظم در دوران باستان دارد.
در منابع تاریخی آمده است که نخستین کوره‌های ذوب فلز نیز در همین مناطق ساخته شدند و ایرانیان با استفاده از زغال چوب، توانستند سنگ مس را ذوب و فلز خالص تولید کنند. «ورتایم» باستان‌شناس غربی، در پژوهش خود بر این باور بود که ساکنان تپه سیلک، مس مورد نیاز خود را از کانسار‌های نزدیک انارک تهیه می‌کردند.
روایت مس در منابع تاریخی و سفرنامه‌ها
در قرن چهارم هجری، «ابودلف»، معدن‌شناس و جهانگرد عرب، در سفر خود به ایران از معدن مس نیشابور یاد کرده است. «ابن‌حوقل» در صوره‌الارض و «ابن‌ابیطار» نیز در نوشته‌هایشان به معادن مس خراسان اشاره کرده‌اند.
در کتاب حدودالعالم، از معادن مس بین کوه‌های جیرفت و بم نام برده شده و «ابن بطوطه» در سفرنامه‌اش از ظروف مسی زنجان و انواع پیه‌سوز‌های ساخته‌شده از این فلز سخن گفته است.
بیشتر بخوانید: طلا بخریم یا نقره، بررسی جامع برای سرمایه‌گذاران و علاقه‌مندان به بازار فلزات گران‌بها
در کتاب نزهت‌القلوب نیز از معادن غنی آذربایجان و گیلان یاد شده که محصولی مرغوب داشته‌اند. همچنین در آثار تنقوس‌نامه معدن الموت و عدایس الجواهر از معادن آذربایجان و در جواهرنامه از منابع مس در نواحی نیشابور، سیستان، کرمان و حتی اندلس و فرنگ نام برده شده است.
مس در دوران اسلامی و عصر صفویه
با ظهور اسلام و گسترش حکومت‌های ایرانی، صنعت فلزکاری، به‌ویژه مس‌گری، رونق فراوانی یافت. در دوره‌های سلجوقی و صفوی، تولید ظروف و مصنوعات مسی به اوج رسید.
جهانگرد فرانسوی «شاردن» در سفرنامه خود در دوره صفویه نوشت: «در نزدیکی قزوین، ساری و خراسان معادن مسی وجود دارد. مس ایران نرمی لازم را ندارد و برای بهبود کیفیت، با مس ژاپن و سوئد آمیخته می‌شود.»
همچنین «کمنو»، دیگر جهانگرد اروپایی در عصر شاه سلیمان صفوی، گزارش داد که سنگ‌های معدنی مس در کرمان به‌وفور یافت می‌شود و بدون نیاز به ترکیب با فلزات دیگر قابل استفاده است.
در دوره قاجار نیز «کنت روشو شوار»، سفیر فرانسه در ایران، به مصرف بالای مس در کشور اشاره کرده و گفته بود: «در کاشان ظروف مسی به وفور تولید می‌شود و کمتر کشوری همچون ایران از مس استفاده می‌کند.»
پیدایش جهانی مس و گسترش استفاده از آن
اگرچه ایران از مراکز اصلی کشف و استخراج مس بوده، اما آثار باستان‌شناسی در سراسر جهان نشان می‌دهد که این فلز حدود ۱۰ هزار سال پیش در تمدن‌های مختلف شناخته شده است.
در مصر باستان، استفاده از مس برای ساخت ابزار و تزئینات به ۱۲ هزار سال پیش از میلاد بازمی‌گردد و در اروپا نیز نشانه‌هایی از بهره‌برداری از معادن مس در حدود ۴ هزار سال پیش از میلاد یافت شده است.
قدیمی‌ترین آویزه مسی کشف‌شده در عراق، مربوط به ۸۷۰۰ سال پیش از میلاد مسیح است. در غرب آسیا نیز آثار ذوب اکسید‌های مس، چون مالاکیت و آزوریت، قدمتی حدود ۵ هزار سال قبل از میلاد دارند.
از کشف مس تا عصر برنز
پس از طلا، مس دومین فلز مهمی بود که بشر به آن دست یافت. حدود ۵ هزار سال پیش، انسان آموخت که می‌تواند از ترکیب مس و قلع، آلیاژی سخت‌تر و بادوام‌تر به نام برنز بسازد.
کشف برنز نقطه عطفی در تاریخ تمدن بشری بود و آغاز «عصر برنز» را رقم زد؛ دوره‌ای که در حدود ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد آغاز شد و مسیر ساخت ابزار‌های فلزی، جنگ‌افزار‌ها و ظروف تزئینی را دگرگون کرد.
همزمان با این پیشرفت‌ها، کارگران اسپانیایی در معادن هوئلوا به استخراج ترکیباتی، چون کالکوسیت، کالکوپیریت و بورنیت مشغول شدند. در این دوران، استفاده از زغال چوب برای احیای کانی‌های اکسید مس نیز رواج یافت.
گسترش مس در تمدن‌های باستان
در کشور‌های مختلف، از جمله قبرس، فنقیه، یونان و روم، مس جایگاه ویژه‌ای داشت و حتی واژه «فلز قبرسی» از ریشه لاتین آن گرفته شده است.
در مصر باستان، لوله‌کشی‌های مسی کشف‌شده در اهرام قدمتی بیش از ۵ هزار سال دارند. مصریان همچنین دریافتند که افزودن مقدار کمی قلع به مس، قالب‌گیری را آسان‌تر می‌کند و از همین راه، نخستین آلیاژ‌های برنزی را ساختند.
در چین نیز حدود دو هزار سال پیش از میلاد، استفاده از مس رواج داشت و تا حدود ۱۲۰۰ سال پیش از میلاد، برنز‌های مرغوب در این کشور تولید می‌شدند.
در اروپا، تبر معروف «مرد یخی» که در یخ‌های آلپ کشف شده، از مس خالص با درجه خلوص ۹۹٫۷ درصد ساخته شده است. بررسی‌ها نشان داده که مقدار بالای آرسنیک در موی این مرد، نشانه تماس او با فرایند ذوب و پالایش مس بوده است.
نقش مس در فرهنگ و اسطوره‌ها
در دوران باستان، درخشش و رنگ خاص مس باعث شد که از آن برای ساخت آینه و اشیای تزئینی استفاده شود. در اسطوره‌شناسی، این فلز با الهه‌های «ونوس» و «آفرودیت» پیوند دارد و در کیمیاگری، نماد سیاره زهره به عنوان نشانه مس به‌کار می‌رفت.
تمدن‌های پیشاکلمبی در قاره آمریکا مانند مایا، آزتک و اینکا نیز از مس برای ساخت اشیای آیینی و زینتی استفاده می‌کردند. در هند، چین و ژاپن قرون وسطی، برنز و مس کاربرد گسترده‌ای در معابد و آثار مذهبی داشتند.
ورود مس به عصر جدید
با ورود به قرن نوزدهم و همزمان با اختراعاتی، چون دینام، تلگراف، تلفن و خطوط انتقال نیرو، فلز مس بار دیگر در مرکز تحولات صنعتی جهان قرار گرفت. رسانایی بالای این فلز باعث شد تا به یکی از عناصر کلیدی در تولید برق و صنایع الکتریکی تبدیل شود.
«سر رونالد پیرین»، نویسنده کتاب مس و آناتومی یک صنعت، در توصیف اهمیت این فلز می‌نویسد: «مس، فلزی است که آغاز تمدن بشری را رقم زد.» او مهد اصلی آن را در دره تیمنا واقع در صحرای عدبه فلسطین می‌داند؛ جایی که زمانی از تأمین‌کنندگان مهم مس برای فراعنه مصر بود.
میراثی ماندگار از دل تاریخ
از شواهد باستانی در تپه سیلک کاشان تا لوله‌کشی‌های مسی اهرام مصر و ابزار‌های تمدن مایا، همه حکایت از آن دارند که مس، نقشی بی‌بدیل در رشد فناوری و پیشرفت انسان داشته است.
در ایران نیز، از روزگار باستان تا دوران صفویه و قاجار، استخراج و استفاده از مس نه‌تنها تداوم داشته بلکه بخشی از هویت صنعتی و فرهنگی کشور محسوب می‌شده است.
امروزه نیز این فلز همچنان در صنایع برق، ساختمان و فناوری نقش اساسی دارد و به نوعی میراث هزاران‌ساله بشر را در جهان مدرن ادامه می‌دهد.